تفسیر ابن عربی

---

تفسیر ابن عربی، تفسیری منسوب به ابن عربی، نوشته کمال الدین عبد الرزاق کاشانی، عارف ایرانی در قرن هشتم است.

۱ - تفاسیر منتسب به ابن عربی

---

در فهرست آثار ابن عربی، تفسیرهایی نیز ذکر شده است. بعضی، از تفسیر مفصّلی با نام «الجمع والتفصیل فی اسرار التنزیل» یاد کرده‌اند که حجم آن، قریب به دو برابر الفتوحات المکیة بوده است. از تفسیر یا تفسیرهایی با حجم کمتر نیز یاد شده است.

۲ - حقیقت انتساب تفسیر ابن عربی

---

همین امر(منسوب نمودن تفاسیری به ابن عربی) سبب شده است این اثر را، که صبغه‌ای از عرفان ابن عربی دارد، به وی منتسب ساخته و از حدود ۱۵۰ سال قبل، آن را به نام وی منتشر کنند؛ در حالی که این تفسیر از آنِ ابن عربی نیست و از تفاسیر مذکور نیز نسخه‌ای به دست نیامده است. علاوه بر این، بعضی با جمع آوری اقوال تفسیری ابن عربی از آثارش، آرای تفسیری وی را به صورت اثری مستقل به چاپ رسانده‌اند. (برای نمونه رجوع کنید به محمود غراب، رحمة من الرحمن فی تفسیر و اشارات القرآن.)

۳ - ویژگی‌های تفسیر ابن عربی

---

تفسیر منسوب به ابن عربی، که مشتمل بر همه قرآن است، با خطبه‌ای ادبی و سرشار از اصطلاحات عرفانی آغاز می‌شود. مؤلف، ضمن ذکر سابقه انس خود با قرآن، با ذکر این سخن پیامبر اکرم صلوات‌الله‌علیه که قرآن ظهر و بطن دارد، منظور از ظهر را تفسیر و منظور از بطن را تأویل دانسته و با بیان رأی خود درباره تأویل، فهم خویش را از آیات بیان کرده و البته یادآور شده که متعرض آیاتی که تأویلی برای آن‌ها نداشته یا نیازی به تأویل نداشته‌اند، نگردیده است.

۳.۱ - تأویل سور قرآن

مؤلف با بیان رموز مندرج در «بسم اللّه الرّحم'ن الرّحیم» به تأویل سوره فاتحه پرداخته و البته، چنان که خود، پیش‌تر اشاره نموده، فقط بعضی آیات این سوره و سوره‌های دیگر را تأویل کرده که تعداد آن‌ها در بیست سوره اول به این شرح است:
۱) ۴ آیه از سوره فاتحه
۲) ۲۰۰ آیه از بقره
۳) ۱۲۸ آیه از آل عمران
۴) ۸۳ آیه از نساء
۵) ۶۷ آیه از مائده
۶) ۹۶ آیه از انعام
۷) ۵۶ آیه از اَعراف
۸) ۳۹ آیه از اَنفال
۹) ۲۹ آیه از توبه
۱۰) ۳۴ آیه از یونُس
۱۱) ۵۳ آیه از هود
۱۲) ۶۵ آیه از یوسُف
۱۳) ۲۶ آیه از رعد
۱۴) ۲۱ آیه از ابراهیم
۱۵) ۲۳ آیه از حِجْر
۱۶) ۴۵ آیه از نحل
۱۷) ۵۵ آیه از اِسراء
۱۸) ۶۶ آیه از کهف
۱۹) ۵۰ آیه از مریم
۲۰) ۶۹ آیه از طه؛ می‌توان گفت، مؤلف به طور متوسط ۴۸% آیات را تأویل کرده است.

۳.۲ - گزینش معنای ظاهری آیات

مؤلف به معنای ظاهری آیات توجه داشته و گاه به آن‌ها تصریح کرده ولی گاه، بر خلاف انتظار خواننده، وجهی از معنا را برگزیده است که موجه نیست.

۳.۳ - تطبیق فلسفی و عرفانی اصطلاحات قران و سنّت

وی کوشیده است که اصطلاحات قرآن و سنّت را با اصطلاحات فلسفی و عرفانی تطبیق دهد؛ برای نمونه، جبرائیل را عقل فعال و میکائیل را روح فلک ششم و اسرافیل را روح فلک چهارم و عزرائیل را روح فلک هفتم دانسته است.

۳.۴ - بهره از روایات

همچنین در جای جای تفسیر خود، از احادیث و روایات بهره برده است.

۳.۵ - بهره از تفسیر باطنی و اشاری

هر چند روش اصلی این تفسیر، توجه به معانی باطنی آیات با عنایت به اصول عرفان نظری ابن عربی است و از این جهت آن را از جمله تفاسیر باطنی و جدای از تفسیر صوفیه دانسته‌اند ، ولی نمونه‌هایی از تفسیر اشاری نیز در آن دیده می شود.

۳.۶ - بهره از اصطلاحات عرفانی ابن عربی

در این اثر، مکرراً مصطلحات عرفان نظری ابن عربی به کار رفته و تفسیر، بر مبنای آن مصطلحات و مفاهیم قرار داده شده است، از جمله اصطلاح «وحدت وجود و موجود».

۳.۷ - پای‌بندی به عرفان ابن عربی

۱) مؤلف تفسیر، چنان به عرفان ابن عربی پایبند بوده که حتی شرک به حق را ممتنع شمرده و بر این اساس، آیات گوناگونی را تفسیر کرده است.
۲) همچنین وی از مراتب سه گانه توحید (توحید افعال و توحید صفات و توحید ذات) سخن به میان آورده و متناظر با این مراتب، از جَنات ثلاث یاد کرده است؛ یعنی، از جنت افعال و جنت صفات و جنت ذات، و گاه با تعابیر دیگری نظیر جنات النفس و جنات القلب و جنات الروح.
به رغم این بیان ابن عربی وار، به درستی در صحت انتساب این تفسیر به ابن عربی تردید شده است.

۴ - ادله نفی انتساب تفسیر به ابن عربی

---

با دلایل متعدد می‌توان نشان داد که این تفسیر اثر ابن عربی نیست و نوشته عبد الرزاق کاشانی است و همان است که با عنوان «تأویلات» در زمره آثار او ذکر شده است. از جمله این دلایل است:
۱) در کلیه نسخه‌های خطی این تفسیر، آن را از عبد الرزاق کاشانی دانسته‌اند.
۲) نویسنده این تفسیر، یکی از مشایخ خود را نور الدین عبد الصمد معرفی کرده ، در صورتی که نام مشایخ ابن عربی به دقت احصا گردیده و در میان آن‌ها نامی از چنین شخصی نیامده است.
از سوی دیگر، در شرح حال کمال الدین عبد الرزاق کاشانی آمده که وی مرید شیخ نور الدین عبد الصمد نطنزی بوده است.
۳) در این تفسیر، ذیل آیه ۴۰ سوره نمل ، جمله‌ای از «ابن اعرابی رحمه اللّه» نقل شده که برای مشخص شدن این که این ابن اعرابی همان ابن عربی است یا خیر، مقایسه آن جمله با عبارتی از ابن عربی در فصوص، روشنگر است.
۴) مقایسه تطبیقی این اثر با آرای تفسیری ابن عربی در آثارش، از جمله فصوص، می‌تواند مؤید این باشد که نویسند‌ه این کتاب، ابن عربی نیست.
الف)در فصوص به ۲۳۷ آیه استناد شده که می‌توان آن‌ها را در تفسیر منسوب به ابن عربی باز جست و آن‌ها را با یکدیگر مقایسه کرد؛
ب) در ۱۰۳ مورد آن‌چه در فصوص آمده با آنچه در تفسیر آمده کاملاً متفاوت است، از جمله ابن عربی درباره فرعون و توبه او نظر منحصر به فردی داشته که در این تفسیر نیامده و به جای آن تفسیر متداول آیه ذکر شده است.
ج) همچنین ابن عربی در تفسیر آیه ۳۲ سوره فاطر، نظر خاصی داشته که در این تفسیر نیامده است.
د) ابن عربی در فصوص، اسحاق را فرزندی دانسته که حضرت ابراهیم علیه‌السلام، برای قربانی برد ، اما در تفسیر، مطابق نظر مشهور، اسماعیل آمده است.
۵) مؤلف تفسیر، در جای جای تفسیرش به احادیثی از ائمه علیهم‌السلام استناد کرده است. (بیش از ۳۵ بار از علی علیه السلام و احادیثی منقول از امام صادق علیه السلام) علاوه بر این‌ها مؤلف، در نُه موضع، روایاتی از دیگر معصومان بدون ذکر نام، آورده است.
وی در مواضع متعدد به تکریم علی علیه‌السلام پرداخته و نزول آیات «ولایت» ، «اُذُنٌ واعِیَة» ، «النَّبَاِ الْعظیم» و «نجوی» را در شأن آن حضرت و نزول سوره دهر و آیه «مودت فیِ القُربی» را در شأن اهل بیت دانسته و به ظهور حضرت مهدی عجل اللّه تعالی فرجه الشریف نیز اشاره نموده است.

۵ - شیعه بودن مولّف

---

با توجه به این مطالب، مؤلف، بر خلاف ابن عربی، اعتقادات شیعی داشته است. بنابراین، جای تردید نیست که این اثر، نه از ابن عربی، بلکه از شاگرد مکتب او عبد الرزاق کاشانی است.

۶ - تاریخ و مکان انتشار تفسیر

---

این اثر در ۱۲۸۳ و ۱۳۱۷ در قاهره و در ۱۳۰۱ در لکهنو به عنوان تفسیر ابن عربی به چاپ رسید. چاپ منقح از آن نیز با نام تفسیر القرآن الکریم به عنوان اثر ابن عربی، به کوشش مصطفی غالب در بیروت (چاپ اول ۱۹۶۸، چاپ دوم ۱۹۷۸) منتشر شد.

۷ - فهرست منابع

---

• قرآن.
• نصراللّه پورجوادی، اشراق و عرفان (مقاله‌ها و نقدها)، تهران ۱۳۸۰ ش.
• عبد الرحمان بن احمد جامی، نفحات الانس، چاپ مهدی توحیدی پور، تهران ۱۳۳۷ ش.
• عبداللّه جوادی آملی، «در مکتب استاد جوادی آملی (بحث و تحقیقی در باره تأویل و تفسیر)»، کیهان اندیشه، ش ۳۹، آذر و دی ۱۳۷۰.
• محسن جهانگیری، محیی الدین ابن عربی (چهره برجسته عرفان اسلامی)، تهران ۱۳۷۵ ش.
• محمد حسین ذهبی، التفسیر والمفسّرون، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
• محمد رشید رضا، تفسیرالقرآن الحکیم المشتهر باسم تفسیرالمنار، (تقریرات درس) شیخ محمد عبده، ج ۱، مصر ۱۳۷۳/ ۱۹۵۴.
• عبد الرزاق کاشی، تفسیر القرآن الکریم (معروف به تفسیر ابن عربی)، چاپ مصطفی غالب، بیروت ۱۹۷۸، چاپ افست تهران.
• عبداللّه فاطمی نیا، «تفسیر منسوب به ابن عربی»، گلچرخ، سال۱، ش۱، فروردین ۱۳۷۱.
• داوود بن محمود قیصری، مطلع خصوص الکلم فی معانی فصوص الحکم، چاپ محمدحسن ساعدی، قم ۱۴۱۶.
• محمد هادی معرفت، التفسیر و المفسّرون فی ثوبه القشیب، مشهد ۱۴۱۸ـ۱۴۱۹.
• محمد بن مظفر الدین محمد مکی، الجانب الغربی فی حل مشکلات الشیخ محی الدّین ابن عربی، چاپ نجیب مایل هروی، تهران ۱۳۶۴ ش.

۸ - پانویس

---